نگاه نهج‏ البلاغه به نوجوانان

دوره نوجوانی حساس‌‏ترین و با اهمیت‌ترین دوران زندگی انسان است که معمولاً بین سنین 12 الی 18 سالگی می‏‌باشد. در این دوره فرد نه کودک و نه هنوز به درستی بالغ شده است و دوره بحرانی زندگی خود را می‏‌گذراند که گاهی رفتار و اعمال کودکانه او موجب آزار بزرگترها و گاهی رفتار عاقلانه او باعث تحسین و تعجّب آنها می‏‌شود.

نوجوان در سنینی قرار دارد که به درستی نمی‏‌داند چه باید بکند؟ کدام شیوه را در زندگی خود برگزیند؟ برخی بزرگترها به او می‏‌گویند: تو هنوز بچّه‌‏ای! گاهی دیگران به او می‏‌گویند: تو دیگر بزرگ شده‏‌ای چرا کار بچّه‏ گانه از تو سر می‏زند؟ او خود را در این امر و نهی، سرزنش و عتاب، حیران می‌‏بیند.

نهج ‏البلاغه یکی از برترین کتابی است که به اخ‌القرآن (برادر قرآن) شهرت یافته است. این کتاب «آن چنان بزرگ و با عظمت است که دست عقول بشر به این آسانی به آن نمی‏‌رسد. دلیل آن همین است که این کتاب تراوش روح با عظمت کسی است که مظهر اسم اعظم خداوند است، معلّم جبرائیل، قرآن ناطق و بزرگ‏ترینِ مفسّران و تربیت شده پیامبر عظیم‏‌الشّأن است.»¹

سخنان حضرت علی علیه‏‌السلام که نهج‏‌البلاغه بخشی از آن می‏‌باشد، از نظر قواعد ادبی و لفظی و اخلاقی در حدّ معجزه است و تا کنون هیچ کلام بشری به پای آن نرسیده و با آن برابری ننموده است. ابن‌ابی‏‌الحدید معتزلی ـ شارح بزرگ نهج‏‌البلاغه ـ در مقدّمه کتاب خود می‌‏نویسد: «بحق، سخن علی علیه‏‌السلام فوق کلام مخلوق و دون کلام خالق می‌‏باشد.»

نهج البلاغه مشحون از مواعظ و حکم آموزنده درباره موضوعات مختلف از جمله «نوجوانان» است که به کارگیری آن، مهم‏ترین راه‏ حل جهت تربیت و سعادت می‏باشد.

در بحث «نگاه نهج‏‌البلاغه به نوجوانان» به محورهای زیر اشاره خواهد شد:

* الف: نوجوان و تربیت.

* ب: نوجوان و عبادت.

* ج: نوجوان و الگوپذیری.

* د: نوجوان و دوست‏‌یابی.

* ه: نوجوان و سیاست.

* و: نوجوان و گناه.

الف) نوجوان و تربیت

در تربیت نوجوانان باید به چند اصل تربیتی توجّه نمود؛ از جمله: شناخت مسائل این نسل، توجّه به پایه‏‌های خُلقی این نسل، توجّه به اصل محبت و انس و دوستی با نوجوانان و پرهیز از اعمال قدرت و اجبار.

علی علیه‏‌السلام دوران نوجوانی را از سه جهت بسیار حسّاس بیان می‏کند: اوّل اینکه قلب نوجوان مانند زمین، خالی و مساعد است که هرچه در آن بکاری همان درو می‏کنی: «انّما قلب الحدث کالأرض الخالیة مهما اُلقی فیها من کلّ شی‏ء قبلته»¹⁹ و دوم اینکه دوران نوجوانی را زودگذر می‏داند و گوشزد می‏فرماید سریعاً آن را دریابید: «بادر شبابک قبل هرمک و صحتک قبل سقمک»²⁰ سوم اینکه شیطان در این زمان به نوجوان زیاد روی می‏‌آورد و لازم است برای آن پناهگاه خوبی در نظر گرفت که بهترین پناهگاه، قرآن کریم، ائمه علیهم‌‏السلام و ادعیه می‏‌باشد

علی علیه‏‌السلام به تربیت نفس توجّه ویژه‏ای دارد و می‌‏فرماید: «ای مردم! خودتان عهده‌‏دار تربیت نفس خویش باشید و آن را از کشیده شدن به طرف هوس‌ها و عادات ناروا باز دارید.»² و نیز می‏‌فرماید: «زنهار! زنهار! در تربیت و سازندگی خویشتن تلاش کن».³

امام علی علیه‏‌السلام به پدران نیز توصیه می‌‏کند:

«با فرزندان خود دوست شوید؛ زیرا مودّة الآباء قرابة بین الأبناء؛ دوستی میان پدران سبب خویشاوندی میان فرزندان است».⁴ و نیز به علت تأثیر خانوده‌‏ها بر شخصیت نوجوانان، سفارش می‏‌کند: «روابط خود را با افراد با شخصیت و اصیل و خانواده‏‌های صالح و خوش‌‏سابقه، برقرار ساز».⁵

امام تأثیر محیط و جامعه را در تربیت فرزندان، به ویژه نوجوانان، گوشزد می‏‌کند و می‏‌فرماید:

«واسکن الأمصار العظام فانّها جِماع المسلمین، واحذر منازل الغفلة و الجفاء و قلّة الأعوان علی طاعة اللّه؛ در شهرهای بزرگی که مرکز اجتماع مسلمانان است، مسکن گزین و از محیط و جوامعی که اهل غفلت و ستمکاری در آنجا هستند و یارانِ مطیع خدا کمتر در آن نواحی یافت می‏شوند، بپرهیز.»⁶

ب) نوجوان و عبادت

طرز ارائه مسائل مذهبی به نوجوانان اهمیت بسیاری دارد. امور مذهبی را به گونه‏‌ای باید به آنها ارائه داد که آنها احساس کنند در زندگی روزمره، این امور قابل پیاده شدن است. و باید علم و دین را توأمان به نوجوانان آموخت.

«عبادت» مهم‏ترین بخش اصول اسلام می‏‌باشد و در نهج‏‌البلاغه به بندگی خدا و عبادت توجّه و تأکید بیشتر شده است. عبادت اثرات دنیوی بسیاری دارد که از جمله آن آرامش روانی و سلامت نفس می‏‌باشد.

علی علیه‏‌السلام می‏‌فرماید: «در تمام امور زندگی خود، خداوند را اطاعت کن؛ زیرا اطاعت از خداوند، بر هر کاری مقدّم است. نفس خود را به سوی عبادت بکشان و با آن مدارا کن.»⁷

از مهم‏ترین ارکان عبادت، نماز و روزه و عمل به قرآن می‏‌باشد. علی علیه‏‌السلام توجّه به نماز و روزه و خواندن قرآن را گوشزد فرموده، از جمله: «نماز، گناهان انسان را می‏ریزد»⁸، «بهترین وسیله نزدیکی به خداوند، روزه ماه مبارک رمضان است»⁹ و «حقّ فرزند بر پدر این است که نام نیکویی برای او انتخاب کند، اخلاق و ادب به او بیاموزد و قرآن را به او آموزش دهد».¹⁰

ج) نوجوان و الگوپذیری

«الگوها» در تربیت، تأثیر بسیار زیادی دارد و هر چقدر الگو محبوب‏تر باشد، تأثیرپذیری آن نیز بیشتر است. حضرت علی علیه‏‌السلام از یک طرف بهترین الگو برای نوجوان و جوان می‏باشد، چون امام دوران کودکی و نوجوانی را در کنار پیامبر اکرم صلی‏‌الله‏‌علیه‏‌و‏آله گذراند و رفتار او را برای خود الگو قرار داده است؛ لذا می‏‌فرماید:

«پیامبر صلی‏‌الله‏‌علیه‏‌و‏آله مرا از دوران کودکی تحت تربیت خود گرفتند و هر روز یک اخلاق نیکو را به من تعلیم و دستور می‏‌دادند.»¹¹

قرآن کریم به مسلمانان خطاب می‏‌فرماید: «رسول خدا صلی‏‌الله‏‌علیه‏‌و‏آله یک الگو و سرمشق کامل می‌‏باشد.» و حضرت علی علیه‏‌السلام و فرزندانش بهترین الگو برای نوجوانان و جوانان می‏‌باشند. از این رو با تبیین سیره زندگی امام می‏‌توان امام را در تمام مراحل به عنوان الگو انتخاب کرد.

امام تأثیر محیط و جامعه را در تربیت فرزندان، به ویژه نوجوانان، گوشزد می‏‌کند و می‏‌فرماید: «واسکن الأمصار العظام فانّها جِماع المسلمین، واحذر منازل الغفلة و الجفاء و قلّة الأعوان علی طاعة اللّه؛ در شهرهای بزرگی که مرکز اجتماع مسلمانان است، مسکن گزین و از محیط و جوامعی که اهل غفلت و ستمکاری در آنجا هستند و یارانِ مطیع خدا کمتر در آن نواحی یافت می‏‌شوند، بپرهیز.

باید توجّه نمود افرادی که در سمت مربّی و معلّم نوجوان می‌‏باشند، الگوی مناسب در تربیت‏‌اند و نوجوان آداب زندگی را غالباً از اطرافیان ـ به ویژه مربّیان ـ فرا می‏‌گیرد. پس لازم است آنها خود را با الگوی برتر تطبیق نمایند و نفس خود را اصلاح سازند، و عملاً به تربیت نسل جدید بپردازند. علی علیه‏‌السلام می‏فرماید: «هر کس که خودش را در منصب رهبری مردم قرار دهد، لازم است قبل از تعلیم دیگران، نفس خودش را اصلاح کند.»¹²

د) نوجوان و دوست‌یابی

نوجوان به داشتن «دوست» احساس نیاز می‏‌کند و از این‏رو باید او را در انتخاب دوست یاری نمود. دوست به حدّی در یک نوجوان تأثیر دارد که او خود را همرنگ دوستش می‏‌کند و حتّی از لباس، رفتار و کلام او تقلید می‏‌نماید.

داشتن دوست، نوجوان را از تنهایی که ممکن است افسردگی و انزوا را در برداشته باشد، می‏‌رهاند. امام علی علیه‏‌السلام در نهج‏‌البلاغه به یافتن «دوستان خوب» اشاره می‏‌فرماید و تأکید دارد که: دوستان را ابتدا مورد آزمایش و امتحان قرار دهید و وقتی دوستی را خوب یافتید، او را از دست ندهید. امام علیه‏‌السلام می‏‌فرماید:

«عاجزترین مردم کسی است که از به دست آوردن دوست، ناتوان باشد و از او عاجزتر کسی است که دوستانِ به دست آورده را ترک گوید.»¹³

نوجوان وقتی دوستی را یافت و یا درصدد یافتن دوستانی می‏باشد، باید به چند مسأله توجّه نماید: ابتدا اینکه به آراء و افکار دیگران احترام بگذارد و خود، فردی فروتن و متواضع باشد. و دیگر اینکه در دوستی، افراط و تفریط روا ندارد که ثمره آن، پشیمانی و ثمره دوراندیشی و میانه‏‌روی، سلامت و رستگاری است.¹⁴ و سوم اینکه راستگو بوده و به عهد خود وفا نماید، چون «هر کس امانت‏دار نباشد ضرر کرده و به مقصد نمی‏‌رسد»¹⁵ و چهارم اینکه با دوستانش خوشرو بوده و حُسن خُلق را سرمشق خود قرار دهد. امام علی علیه‏‌السلام می‏‌فرماید: «اکرم الحسب حُسن الخلق؛ برترین خویشاوندی، خوشرویی و حُسن خلق است.»¹⁶

اما به پیروان خود گوشزد می‌‏فرماید: «از دوستی با افرادی که ضعیف‏‌العقل و بدعمل هستند، بپرهیز؛ زیرا انسان را با دوستش می‏‌شناسند.»¹⁷

و یا می‏‌فرماید: «از رفاقت با کسانی که افکار و ظاهر اعمالشان ناپسندیده است، برحذر باش؛ چرا که آدمی به رویّه و روش رفیقش خو می‏‌گیرد و به افکار و اعمال او معتاد می‏‌شود.»

ه) نوجوان و سیاست

نوجوان و جوان که پرجمعیت‏‌ترین بخش هر جامعه ـ به‏‌ویژه جوامع آسیائی و آفریقائی را تشکیل می‏‌دهد، طبعاً باید با «سیاست» آشنا بوده و نقش برجسته‏‌ای در امور اداری ایفا نماید و نظام سیاسی حاکم نیز با حُسن نیّت، اعتماد این قشر عظیم را به خود جلب سازد.

آری، لازم است با تشکیل جلسات متعدّد، جوانان و نوجوانان را با مسائل سیاسی آشنا کرده و نقش قدرت‏های سلطه‏‌گر را به آنها گوشزد نمود و آنها را آزاده بار آورد. حضرت در این‌‏باره می‏‌فرماید: «بنده دیگران مباش، خداوند تو را آزاد آفریده است.»¹⁸

اما به پیروان خود گوشزد می‏‌فرماید: «از دوستی با افرادی که ضعیف ‏العقل و بدعمل هستند، بپرهیز؛ زیرا انسان را با دوستش می‌‏شناسند.»

و) نوجوان و گناه

علی علیه‏‌السلام دوران نوجوانی را از سه جهت بسیار حسّاس بیان می‏‌کند: اوّل اینکه قلب نوجوان مانند زمین، خالی و مساعد است که هرچه در آن بکاری همان درو می‏کنی: «انّما قلب الحدث کالأرض الخالیة مهما اُلقی فیها من کلّ شی‏ء قبلته»¹⁹ و دوم اینکه دوران نوجوانی را زودگذر می‏‌داند و گوشزد می‌‏فرماید سریعاً آن را دریابید: «بادر شبابک قبل هرمک و صحتک قبل سقمک»²⁰ سوم اینکه شیطان در این زمان به نوجوان زیاد روی می‏‌آورد و لازم است برای آن پناهگاه خوبی در نظر گرفت که بهترین پناهگاه، قرآن کریم، ائمه علیهم‏‌السلام و ادعیه می‏‌باشد و گرنه، گناه انسان را در دنیا و آخرت رسوا می‌‏سازد و برکت را از مال او برمی‏دارد و ناراحتی‏‌های روانی را نصیبش می‏‌سازد. از نظر علی علیه‏‌السلام هر گناهی در زندگی، آثار سوئی دارد، مثلاً: دروغ، ایمان را از انسان دور می‏کند²¹؛ فحش و بدزبانی، زهد را دور می‏‌سازد و سخن‏ چینی، رابطه دوستی را از بین می‏‌برد.²²

پی‌نوشت‌ها:

1. وصیّت‏نامه سیاسی ـ الهی امام خمینی1.

2. نهج البلاغه، حکمت 359.

3. همان، نامه 30.

4. همان، حکمت 308.

5. همان، نامه 52 و 53.

6. همان، نامه 69.

7. همان.

8. همان، خطبه 199.

9. همان، خطبه 110.

10. همان، کلمات قصار، ش 399.

11. همان، خطبه 234.

12. همان، کلمات قصار، ش 73.

13. همان، حکمت 12.

14. همان، حکمت 181.

15. همان، خطبه 199.

16. همان، حکمت 38.

17. همان، نامه 69.

18. همان، نامه 31.

19. شرح غررالحکم، ج 3، ص 90.

20. همان، ص 249.

21. نهج‏‌البلاغه، خطبه 86.

22. همان، کلمات قصار، ش 239.

نوشتن دیدگاه